παλαιολιθική εποχή

Το πρώτο και μεγαλύτερο σε χρονική διάρκεια μέρος της εποχής του λίθου. Η π.ε. τοποθετείται χρονικά στο δεύτερο μισό του πλειστόκαινου και οι αρχές της ανάγονται, συμβατικά βέβαια, γύρω στα 600.000 π.Χ. Αν πάρουμε λοιπόν υπόψη μας ότι η προϊστορική περίοδος της ανθρωπότητας διαρκεί, κατά τον μέσο όρο των υπολογισμών της αρχαιολογικής και ιστορικής έρευνας, μέχρι το 2000 π.Χ., η παλαιολιθική περίοδος αποτελεί το 99% της προϊστορίας. Η π.ε. διαιρείται από τους προϊστοριολόγους σε 3 περιόδους: στην αρχαιότερη π. (600.000 – 100.000 π.Χ.), στη μέση π. (100.000 – 33.000 π.Χ.) και στη νεότερη π. (33.000 – 10.000). Οι χρονικές αυτές υποδιαιρέσεις αντιστοιχούν στα ανάλογα στάδια της βιολογικής και πολιτιστικής ανάπτυξης του ανθρώπου. Iδιαίτερα κατά τη διάρκεια της αρχαιότερης παλαιολιθικής σημειώνονται οι σημαντικότερες και παράλληλα προοδευτικές αλλαγές του ανθρωπίνου γένους. Ο άνθρωπος περνάει αργά αργά τα πρώιμα στάδια της βιολογικής του προϊστορίας, ενώ ταυτόχρονα κατακτά με βραδύτητα την πείρα εκείνη, που, περνώντας από αιώνα σε αιώνα, θα στοιχειοθετήσει τους βασικούς τρόπους ζωής. Βασικά, με τον όρο π.ε., η αρχαιολογική και ανθρωπολογική έρευνα χαρακτήρισε τη μεγάλη εκείνη περίοδο της προϊστορίας, κατά την οποία η βασικότερη πολιτιστική δραστηριότητα του ανθρώπου είναι η επεξεργασία του λίθου· μια επεξεργασία που σκοπό έχει την κατασκευή ενός εργαλείου κατάλληλου για την πρωτόγονη θηρευτική οικονομία του παλαιολιθικού κυνηγού. Οπωσδήποτε όμως με τον όρο π.ε. χαρακτηρίζεται ακόμα μια μακρόχρονη περίοδος της προϊστορίας, σημαντική για τη γεωλογική της φυσιογνωμία, ιδιαίτερα τις κοσμογονικές κλιματολογικές αλλαγές που σημειώθηκαν κατά τη διάρκειά της, εξαιτίας των μεγάλων παγογενέσεων που σχημάτισαν τους τρομακτικούς παγετώνες των τεσσάρων παγετωνικών περιόδων. Με βάση αυτόν τον εισαγωγικό προσδιορισμό της π.ε. γίνεται αμέσως κατανοητό ότι τρία είναι τα βασικά αντικείμενα με τα οποία ασχολείται η παλαιολιθική έρευνα: η εξέλιξη του ανθρώπου, ιδιαίτερα μέσα στους αιώνες της αρχαιότερης π., το φυσικό πλαίσιο του συνόλου των παλαιολιθικών αιώνων και, τέλος, η εξέλιξη των διαφόρων πολιτιστικών μορφών. Ιδιαίτερα η εξέλιξη του ανθρώπου και το φυσικό πλαίσιο κατά τη διάρκεια της π.ε. απασχολούν τις επιστήμες της γεωλογίας και της παλαιοντολογίας. Με βάση τα πορίσματα αυτών των δύο επιστημών γίνεται σήμερα αποδεκτό ότι στους μακρούς αιώνες της αρχαιότερης π. αντιστοιχεί και η αργή εξέλιξη των πρώτων ανθρωποειδών: στην αρχή το είδος των αυστραλοπιθήκων και μετά το είδος των πιθηκανθρώπων. Για πολλούς προϊστοριολόγους, οι αυστραλοπίθηκοι συνδέονται άμεσα και με την πρώτη βεβαιωμένη τεχνική κατασκευής πρωτόγονων εργαλείων, τη γνωστή ως πολιτισμός των χαλίκων (Pebble Culture). Για άλλους πάλι, μόνο οι πιθηκάνθρωποι θεωρούνται ως το πρώτο ανθρωποειδές, που κατασκεύασε πέτρινα εργαλεία, θεμελιώνοντας έτσι κατ» αυτό τον απλό και πρωτόγονο τρόπο τον πολιτισμό του ανθρώπου. Οι άνθρωποι της Ιάβας και του Πεκίνου θεωρούνται εξελιγμένα είδη πιθηκανθρώπων και ο άνθρωπος της Χαϊδελβέργης ακόμα πιο εξελιγμένος· θεωρείται μάλιστα και πρόγονος του ανθρώπου του Νεάντερταλ, που οι ερευνητές τον συνδέουν με ένα είδος οργανωμένης ζωής και ίσως ορισμένων συναισθηματικών αντιδράσεων. Ένδειξη αυτών των στοιχείων είναι η αποκάλυψη λειψάνων νεκρικών τελετών, που συνδέονται άμεσα με σκελετικά λείψανα Νεάντερταλ. Οι Νεάντερταλ εξαφανίζονται περίπου στα μέσα του τελευταίου παγετώνα (40.000 π.Χ.). Ήδη όμως από το τέλος περίπου της αρχαιότερης π., παρουσιάστηκε στη σκηνή της ζωής η προγονική μορφή του Homo sapiens. Έτσι, όταν στο τέλος της μέσης π.ε. εξαφανίζεται ο Νεάντερταλ, ο Homo sapiens, o σύγχρονος άνθρωπος, είναι έτοιμος να επικρατήσει και να ασκήσει μόνος αυτός πάνω στη γη την πείρα των πρώτων αιώνων ώστε να δημιουργήσει τους πολιτισμούς που, από εδώ και πέρα, από την αρχή της νεότερης π.ε., δεν χαρακτηρίζονται μόνο από έργα που σχετίζονται με την ενστικτώδη προσπάθεια του ανθρώπου, ή του ανθρωποειδούς, για να επιβιώσει, αλλά με την υπέρτατη λειτουργία του νου, που διερευνά τις αντίπερα όχθες της ζωής: την Τέχνη, τη Θρησκεία. Η πορεία όμως αυτή του ανθρώπινου είδους, από το σκοτάδι και την αγωνία της βιολογικής πάλης στο φως της πολιτιστικής ακμής, επηρεάστηκε από τις δραματικές κλιματολογικές αλλαγές ουσιαστικά. Οι θερμοκρασίες που ανέβαιναν και κατέβαιναν, αλλάζοντας ταυτόχρονα και τη χλωρίδα και πανίδα της γης, όπως επίσης τον οριζόντιο και τον κάθετο διαμελισμό της, καθόριζαν οπωσδήποτε και την εξελικτική πορεία του ανθρώπου. Γι» αυτό μπορεί να πει κάποιος ότι το φυσικό πλαίσιο των μακρών αιώνων της π.ε. υπήρξε και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι βιολογικοί αγώνες του ανθρώπινου είδους. Η π.ε. αντιστοιχεί χρονικά στα 3/5 του πλειστόκαινου. Μέσα λοιπόν στα πλαίσιά της σχηματίστηκαν και εξαφανίστηκαν οι παγετώνες. Τέσσερις φορές οι πάγοι σκέπασαν το 1/3 της ξηράς διαφοροποιώντας το κλίμα και προκαλώντας την ανάγκη δραματικών προσαρμογών στα διάφορα ζωικά είδη. Όσα από αυτά είχαν τη δύναμη προσαρμόζονταν και περνούσαν στην επόμενη περίοδο· άλλα όμως αφανίζονταν παραχωρώντας τη θέση τους στα δυνατά. Οι παγετώνες της π.ε. κατατάσσονται σε 4 περιόδους, που κατά τη σειρά της εμφάνισής τους ονομάζονται Guntz Mindel, Riss και Würm. Η πρώτη παγετωνική περίοδος αρχίζει γύρω στα 600.000 π.Χ. Η τελευταία αρχίζει γύρω στα 60.000 και τελειώνει στα 10.000, σημειώνοντας με την απομάκρυνσή της και το τέλος της π.ε. Η μεγαλύτερη σε διάρκεια παγετωνική περίοδος είναι η τέταρτη (Würm): διαρκεί περίπου 50.000 χρόνια. Ανάμεσα σε αυτές τις παγετωνικές περιόδους μεσολαβούν τα μεσοπαγετωνικά στάδια, που χαρακτηρίζονται για την υψηλή θερμοκρασία τους. Μεσοστάδια υψηλής θερμοκρασίας σημειώθηκαν και μέσα στις ίδιες τις παγετωνικές περιόδους, στην 4η π.Χ. παγετωνική περίοδο σημειώθηκαν δύο τέτοια μεσοστάδια. Η σύγχρονη προϊστοριολογική έρευνα παραδέχεται ότι οι δραματικές αυτές εναλλαγές των παγετωνικών και μεσοπαγετωνικών περιόδων, με τις οξύτατες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας και τις σημαντικές επιδράσεις πάνω στις κλιματολογικές συνθήκες των περιοχών του παλαιολιθικού κόσμου, έπαιξαν βασικό ρόλο στην πορεία των παλαιολιθικών πολιτισμών, επηρεάζοντας όχι μονάχα τα υλικά επιμέρους πολιτιστικά στοιχεία αλλά και τους ίδιους τους έμψυχους φορείς των στοιχείων αυτών. Γι» αυτό ακριβώς η ερμηνεία των πολιτισμών της απώτατης Προϊστορίας ξεκινάει από τη βαθιά κατανόηση των κλιματολογικών συνθηκών της εποχής εκείνης. Οι παλαιολιθικοί πολιτισμοί. Οι παλαιολιθικοί πολιτισμοί, όπως εξάλλου και όλοι οι πολιτισμοί των προϊστορικών και έως ένα σημείο των ιστορικών χρόνων, χαρακτηρίζονται ουσιαστικά από την οικονομία, στην οποία στηρίζονται για να αναπτυχθούν. Και η οικονομία της π.ε. είναι θηρευτική. Η μοναδική δηλαδή πηγή προμήθειας της τροφής και των άλλων αγαθών της καθημερινής ζωής του παλαιολιθικού ανθρώπου είναι το κυνήγι. Έτσι και ο εξοπλισμός αλλά και ο χαρακτήρας των καθημερινών δραστηριοτήτων του είχε άμεση σχέση με το κυνήγι. Γι» αυτό ακριβώς και όλοι οι παλαιολιθικοί πολιτισμοί στο σύνολό τους καθορίζονται και κατατάσσονται με βάση τη συγκεκριμένη τεχνική κατασκευής λίθινων εργαλείων, που χρησιμοποιούσαν τα διάφορα είδη του ανθρώπινου γένους, από την απώτερη εποχή των αυστραλοπιθήκων μέχρι την εξελιγμένη πρόσφατη εποχή των μαγδαλένιων, για την επιτυχή διεξαγωγή του κυνηγιού. Με βάση αυτή την προσδιοριστική μέθοδο διακρίνουμε μέσα σε μια σχηματική κατάταξη τους παλαιολιθικούς πολιτισμούς σε 3 ομάδες: πολιτισμοί των χειροπελέκεων (Hand Axe ή Pebble Culture), πολιτισμοί των λαξευτών εργαλείων (Chopping Tool Culture), πολιτισμοί των παρασχίδων (Flake Tool Culture). Τα πρώιμα στάδια του πολιτισμού των χειροπελέκεων εκπροσωπούνται από τους πιθηκάνθρωπους της Αφρικής (κουφουανός και ολδοβανός πολιτισμός). Η ίδια αυτή παράδοση των χειροπελέκεων μεταφέρεται και στην Ευρώπη, ίσως κατά τη διάρκεια της πρώτης μεσοπαγετωνικής φάσης (400.000 χρόνια νωρίτερα), με τους φορείς του Αμπεβίλλιου πολιτισμού, όπου και εξακολουθεί να εξελίσσεται κάτω από τις ευνοϊκές συνθήκες τις μεσοπαγετωνικής περιόδου. Η εξέλιξη αυτή διαρκεί μέχρι την αρχή της Mindel (β» παγετωνικής περιόδου). Οι νέοι παγετώνες αναγκάζουν τους Αμπεβίλλιους να οπισθοχωρήσουν στην κοιτίδα τους, την Αφρική. Κατάλοιπά τους όμως παραμένουν στην Ευρώπη και προσπαθούν να αντιμετωπίσουν το πολικό ψύχος της Mindel. Έτσι αναγκάζονται να αναπροσαρμόσουν τον εργαλειακό τους εξοπλισμό, μιας και το αδυσώπητο παγετωνικό περιβάλλον άλλαξε. Αποτέλεσμα της αναπροσαρμογής αυτής των εργαλείων, που, όπως είπαμε, αποτελούν και τα βασικά προσδιοριστικά στοιχεία ενός παλαιολιθικού πολιτισμού, είναι η γένεση ενός νέου πολιτισμού. Ο πρώτος αυτός γνήσια ευρωπαϊκός πολιτισμός ονομάζεται κλακτόνιος και είναι και ο πρώτος πολιτισμός παρασχίδων (Flake Tool Culture). Από τον κλακτόνιο θα προέλθουν και οι δύο γνωστότεροι παλαιολιθικοί πολιτισμοί, ο λεβαλουανός και ο μουστέριος, γύρω στις αρχές της τρίτης παγετωνικής περιόδου (Riss: 200.000 π.Χ.). Ενώ στο μεταξύ και όσο διαρκούσε η β» μεσοπαγετωνική περίοδος, νέα κύματα μεταναστών ξανάρχονται από την Αφρική, φορείς του πολιτισμού των εξελιγμένων χειροπελέκεων, οι Αχελλαίοι. Δημιουργοί του αχελλαίου πολιτισμού θεωρούνται οι πρόγονοι του Homo sapiens. Φυσικά τα στοιχεία του αχελλαίου πολιτισμού θα περάσουν μέσα στο σώμα των λεβαλουανών τρόπων και ύστερα από μια σειρά αλληλεπιδράσεων θα προωθηθούν οι νέες πολιτιστικές μορφές, που θα φτάσουν εξελισσόμενες μέχρι τη μέση π. (100.000 π.Χ.). Την ίδια ακριβώς περίοδο της αχελλαίας ακμής (β» μεσοπαγετωνική περίοδος) θα ακμάσουν και οι πολιτισμοί του ασιατικού Τσουκουτιέν, οι πολιτισμοί δηλαδή των λαξευτών εργαλείων (Chopping Tool). Οι γνωστότεροι πολιτισμοί της περιόδου και περιοχής αυτής του παλαιολιθικού κόσμου είναι: ο σουανός, ανυαθιανός και παζιτανός. Οι πολιτισμοί αυτοί της παλαιολιθικής Ασίας, καθώς επίσης και οι σύγχρονοί τους της Αφρικής, σιγά σιγά θα εκφυλιστούν. Τα θερμά κλίματα των κοιτίδων τους δεν θα προκαλέσουν στους φορείς των πολιτισμών αυτών τη δραματική ανάγκη των προσαρμογών, όπως έγινε στην Ευρώπη. Έτσι ούτε καινούργια στοιχεία θα προστεθούν στο σώμα των πανάρχαιων αυτών πολιτισμών, αλλά και κάποιος βαθμιαίος εκφυλισμός θα οδηγήσει τους αφρικανοασιατικούς πολιτισμούς της αρχαιότερης π. στον μαρασμό, που γίνεται φανερός στα αρχαιολογικά ευρήματα της μέσης π. Αντίθετα ο κλακτόνιος πολιτισμός, οι παράγωγοί του δεβαλουανός, μουστέριος και ταγιάκιος, εμβολιασμένοι και με τα ρωμαλέα στοιχεία του αχελλαίου πολιτισμού, συνεχίζουν τον αγώνα τους με το πολικό κρύο της Ευρώπης, προσθέτοντας κάθε τόσο νέα στοιχεία στην πλούσια πείρα τους, που θα τους βοηθήσει να επιζήσουν και να προετοιμάσουν την ακμή της νεοπαλαιολιθικής περιόδου. Ίσως μία από τις πιο μυστηριώδεις παρουσίες της π.ε. είναι η παρουσία των Νεάντερταλ και του πολιτισμού τους, που βασικά χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία του μουστέριου πολιτισμού. Οι Νεάντερταλ εμφανίζονται πριν εκπνεύσει η τρίτη μεσοπαγετωνική περίοδος (περ. 70.000 π.Χ.) και εξαπλώνονται σε ολόκληρη την περιοχή του παλαιολιθικού κόσμου έως την ημέρα του τέλειου αφανισμού τους, που θα πρέπει να έγινε γύρω στα 40.000 π.Χ., στη μέση δηλαδή περίπου της Würm (δ» παγετωνική περίοδος). Οι Νεάντερταλ ήταν επιδέξιοι κυνηγοί, είχαν κανιβαλικές συνήθειες και φαίνεται πως ανέπτυξαν μια υποτυπώδη κοινωνική ζωή. Έθαβαν τους νεκρούς τους στολισμένους με διάφορα κτερίσματα. Πότε πότε όμως έτρωγαν και τους νεκρούς τους, γιατί αυτό ασφαλώς το θεωρούσαν μία πράξη σεβασμού προς τον νεκρό και τους συγγενείς του. Ο μουστέριος πολιτισμός των Νεάντερταλ είναι καθαρά μεσοπαλαιολιθικός. Με τα σημερινά δεδομένα πιστεύεται ότι γεννήθηκε στην ανατολική Ευρώπη κι από εκεί εξαπλώθηκε στα περισσότερα μέρη του παλαιολιθικού κόσμου. Η νεότερη π., που είναι και το πλέον σημαντικό κομμάτι της π.ε., αρχίζει στα μέσα της δ» παγετωνικής περιόδου (Würm). Το ανθρώπινο είδος, κατά την τελευταία αυτή παλαιολιθική φάση, αποκτά σωματική ομοιομορφία. Οι διαφορές είναι μονάχα φυλετικές. Η δημιουργία όμως των νέων πολιτιστικών μορφών ξεπερνάει την ταχύτητα της διάδοσής τους, με αποτέλεσμα να μην προλαβαίνουν οι νέοι πολιτισμοί να αποκτήσουν ομοιομορφία. Οι διαφορές γίνονται ολοένα και βαθύτερες. Οι τοπικοί παράγοντες βοηθούν σε αυτό. Έτσι, πολιτισμένες μορφές με την ίδια καταγωγή διαφοροποιούνται, ενώ εξελίσσονται και αποκτούν ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Ο σαλτεπερόνιος, ωρινάκιος, γκραββέτιος, σολουτραίος, μαγδαλένιος, κάψιος είναι μερικοί από τους πλέον γνωστούς νεοπαλαιολιθικούς πολιτισμούς. Από αυτούς, ο γκραββέτιος θα αφήσει εποχή σε ολόκληρη την Ευρώπη με τα αριστουργήματα των μικρών νεοπαλαιολιθικών ειδωλίων (Αφροδίτες)· ο μαγδαλένιος πάλι θα φέρει στο υψηλότερο σημείο της ακμής του τις τέχνες της χαρακτικής και της βραχογραφίας. Ενώ όμως ξέρουμε τόσο πολλά για τον εργαλειακό εξοπλισμό των ανθρώπων της π.ε., δε ξέρουμε τίποτα σχεδόν για την κοινωνική συμπεριφορά τους. Η παλαιότερη πληροφορία γύρω από το στοιχείο αυτό της παλαιολιθικής ζωής προέρχεται από το σπήλαιο του Τσουκουτιέν. Οι πιθηκάνθρωποι του σουανού πολιτισμού φαίνεται ότι είχαν οργανώσει υποτυπωδώς τη ζωή τους. Τα τρυπημένα κρανία που βρέθηκαν στα σπήλαιά τους μαρτυρούν κανιβαλισμό. Είτε λοιπόν ο κανιβαλισμός των πιθηκανθρώπων του Τσουκουτιέν ήταν μια πράξη σεβασμού προς τους νεκρούς είτε μια πράξη τιμωρίας προς τον σκοτωμένο νεκρό, οπωσδήποτε αποτελεί μια έστω και ασαφή ένδειξη οργανωμένης κοινωνικής ζωής, όπου είναι δυνατόν μόνο να υπάρξουν οι αντιλήψεις του σεβασμού και της τιμωρίας. Αλλά και η εύρεση εργαστηρίων κατασκευής, όπου οι Αχελλαίοι και οι Λεβαλουανοί κατασκεύαζαν τα λίθινα εργαλεία τους, αποδεικνύει από πριν και με κάποιον τρόπο οργανωμένη κατασκευή εργαλείων. Αυτό ίσως να προϋποθέτει μια ειδικευμένη ομάδα, που ήταν επιφορτισμένη με την κατασκευή εργαλείων, ή τουλάχιστον μια προνοητικότητα από την πλευρά των παλαιολιθικών της περιόδου εκείνης. Και προνοώ σημαίνει ενδιαφέρομαι για την κάλυψη των βιοτικών μου αναγκών, για την οργάνωση της ζωής μου. Οι εγκυρότερες όμως πληροφορίες για την κοινωνική ζωή των παλαιολιθικών κυνηγών προέρχονται από τις περιοχές των Νεάντερταλ. Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν πως αυτοί είχαν στενούς οικογενειακούς δεσμούς. Οι στολισμένοι με κτερίσματα νεκροί μαρτυρούν οπωσδήποτε τη συναισθηματική προέλευση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής συμπεριφοράς, που προϋποθέτει οργάνωση ίσως και σε ευρύτερους τομείς. Οι παλαιολιθικοί ζούσαν σε ομάδες 10-30 ανθρώπων. Πολλές ομάδες θα πρέπει να αποτελούσαν μία φυλή. Φυσικά, οι υποθέσεις αυτές ενισχύονται καμιά φορά και από πληροφοριακά στοιχεία που μας προσφέρουν οι σύγχρονοι πρωτόγονοι λαοί, που ωστόσο δεν οδηγούν πάντα σε σωστά συμπεράσματα. Βασικά δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα την ύπαρξη θεσμών και παραδόσεων, όπως η εξωγαμία, ο τοτεμισμός, η μητριαρχική διαδοχή. Όλα αυτά είναι ένα μυστήριο. Η παλαιολιθική ζωή για την ώρα είναι σκοτεινή και μόνο η παλαιολιθική τέχνη μάς βοηθάει να φωτίσουμε αυτό το μυστήριο της προϊστορίας. Παλαιολιθική τέχνη. Γενικά την παλαιολιθική τέχνη μπορούμε να τη διακρίνουμε σε 3 τομείς: χαρακτική, πλαστική, ζωγραφική. Τα πιο πρωτόγονα στοιχεία Τέχνης, ή καλύτερα μιας ενστικτώδους καλαισθησίας, προέρχονται από τα σπήλαια Τσουκουτιέν, όπου οι πιθηκάνθρωποι μάζευαν σταλακτίτες, για να διακοσμήσουν το σκοτεινό τους σπήλαιο ή απλώς για να θαυμάσουν το σχήμα τους στη λάμψη της φωτιάς. Ουσιαστικά όμως για τέχνη μπορούμε να μιλήσουμε μονάχα έχοντας υπόψη μας το πλούσιο υλικό της νεότερης παλαιολιθικής. Το σύνολο της παλαιολιθικής τέχνης κατατάσσεται σε 2 μεγάλες κατηγορίες· οικιακή και σπηλαία. Στην οικιακή κατατάσσονται τα πολυάριθμα κινητά έργα της παλαιολιθικής τέχνης· μορφές ζώων και ανθρώπων χαραγμένες επάνω σε ελεφαντοκόκαλο με τη βοήθεια πυριτολιθικού γλυφάνου (Burin)· επίσης πλακίδια ασβεστολιθικά με εγχάρακτες μορφές ζώων και ανθρώπων. Στα κινητά αυτά εγχάρακτα έργα τέχνης επιδόθηκαν ιδιαίτερα οι Μαγδαλένιοι, που μας άφησαν αληθινά αριστουργήματα. Ξεχωριστή σημασία από τα έργα της οικιακής τέχνης έχουν τα αγαλματίδια της γκραββέτιας περιόδου (περ. 20.000 π.Χ.), γνωστά ως παλαιολιθικές Αφροδίτες, που οι παλαιολιθικοί κυνηγοί τα κατασκεύαζαν από ελεφαντοκόκαλο ή ασβεστολιθική πέτρα. Παριστάνουν όλα γυναικείες μορφές με υπερβολικά τονισμένες καμπύλες. Οι διασημότερες παλαιολιθικές Αφροδίτες είναι οι Αφροδίτες του Μπρασαμπουά, του Λεσπίγκ, του Βίλεντορφ, του Βεστόνιτσε κ.ά. Τέτοια κινητά έργα βρέθηκαν σε όλες τις περιοχές του παλαιολιθικού κόσμου, μέχρι τη Σιβηρία. Η σπηλαία τέχνη περιλαμβάνει γενικά όλες τις βραχογραφίες, τις γραπτές δηλαδή ή εγχάρακτες παραστάσεις ζώων και ανθρώπων που γίνονταν επάνω στους βράχους των σπηλαίων, μέσα στις βαθιές και σκοτεινές στοές ή επάνω στις προσόψεις των παλαιολιθικών καταφυγίων. Οι βραχογραφίες, όταν ήταν χαρακτές, χαράσσονταν με τα συνηθισμένα πυριτολιθικά εργαλεία των κυνηγών. Όταν πάλι ήταν ζωγραφιστές, γίνονταν με χρώματα που έπαιρναν οι παλαιολιθικοί ζωγράφοι από τη φύση. Χρησιμοποιούσαν δηλαδή ώχρες και οξείδια του σιδήρου, που βρίσκονται άφθονα μέσα στην κοινή άργιλο. Τα χρώματα που προέρχονταν από τις φυσικές αυτές χρωστικές ύλες ήταν ανεξίτηλα. Oι παλαιολιθικοί ζωγράφοι προτιμούσαν το καφέ, το κόκκινο, το κίτρινο. Από τη μελέτη των βραχογραφιών αποδείχθηκε ότι, πριν από το τελικό στάδιο της ζωγραφικής μιας παράστασης, γινόταν το σχέδιο με καφέ ή μαύρο χρώμα. Το σχεδίασμα αυτό οι παλαιολιθικοί το έκαναν με τα δάκτυλά τους ή με κλαδιά δένδρων που τα μασούσαν στην άκρη για να τους δώσουν τη μορφή πινέλου. Τα θέματα της σπηλαίας τέχνης ήταν κυρίως ζώα (βίσονες, μαμούθ, τάρανδοι, άλογα, ελάφια κ.ά.) και άνθρωποι. Τα ζώα βέβαια ήταν τα επικρατέστερα θέματα με μεγάλη διαφορά. Γενικά, η σπηλαία παλαιολιθική τέχνη χαρακτηρίζεται για τον εκπληκτικό ρεαλισμό της και τη δυναμική της έκφραση. Οι βραχογραφικές παραστάσεις παρουσιάζουν πάντα μια νευρώδη κίνηση των μορφών και όλες οι σχεδιαστικές λεπτομέρειες συνθέτουν σύνολα γεμάτα κίνηση και ζωντάνια. Η μελέτη της σπηλαίας παλαιολιθικής τέχνης απέδειξε ότι η τέχνη αυτή πέρασε από 2 κύκλους εξέλιξης. Ο πρώτος κύκλος, που χαρακτηρίζεται για το στιλιζάρισμα των μορφών και τα σχηματικά του περιγράμματα, συμπίπτει με την ωρινάκια περίοδο (30.000 – 25.000 π.Χ.). Ο δεύτερος κύκλος, που επίσης χαρακτηρίζεται για τον έντονο ρεαλισμό του και την τολμηρότητα των συνθέσεων και των μορφών του, συμπίπτει με τη μαγδαλένια περίοδο (15.000 – 10.000). Το σύνολο της σπηλαίας τέχνης κατατάσσεται σε δύο μεγάλες παραδόσεις· τη φραγκοκανταβρική (νότια Γαλλία και βόρεια Ισπανία) και τη μεσογειακή (ανατολική Ισπανία, Ιταλία, Αφρική)· στην πρώτη ανήκουν οι βραχογραφίες των σπηλαίων Λασκό, Νιο, Πες Μερλ, Ρουφινιάκ, Αλταμίρα κ.ά.· στη δεύτερη ανήκουν οι βραχογραφίες των σπηλαίων Παρπάλο, Κάτω Ρήνου, Απουλίας, Λεβάντσο και άλλων περιοχών της Ευρώπης. Το πρόβλημα, βέβαια, της παλαιολιθικής τέχνης, από τον προηγούμενο ακόμα αιώνα, δεν είναι τόσο ο τοπογραφικός ή χρονολογικός της προσδιορισμός, όσο η ερμηνεία της. Η διερεύνηση δηλαδή των διαθέσεων που οδήγησαν τον παλαιολιθικό καλλιτέχνη να ζωγραφίσει τις παρειές των σπηλαίων όπου κατοικούσε. Γύρω από το πρόβλημα αυτό έγιναν πολλές συζητήσεις και γράφτηκαν αναρίθμητες μελέτες για να υποστηριχθούν οι διάφορες θεωρίες που διατυπώνονταν για την ερμηνεία της παλαιολιθικής τέχνης. Πρώτοι έθιξαν το θέμα οι Λαρτέ και Κριστί το 1864. Αυτοί διετύπωσαν την άποψη ότι η παλαιολιθική τέχνη δεν είναι άλλο παρά το προϊόν μιας γνήσιας καλλιτεχνικής διάθεσης χωρίς βαθύτερους σκοπούς και πολύπλοκες αφετηρίες. Παραδέχτηκαν δηλαδή στον τομέα της παλαιολιθικής τέχνης το αξίωμα η Τέχνη για την Τέχνη. Ακολούθησαν οι εργασίες των Τέιλορ, Φρέιζερ, Ντουρκχάιμ, Ράιναχ, και κυρίως του αβά Μπρέιγ, που θέλησαν να δώσουν στην παλαιολιθική τέχνη χαρακτήρα θρησκευτικό. Ξεκινώντας δηλαδή από τα πορίσματα της σύγχρονης εθνολογίας, που στο μεταξύ σημείωσε μεγάλες προόδους στη διερεύνηση της ζωής των πρωτόγονων λαών, πίστευαν και υποστήριζαν πως και η παλαιολιθική τέχνη λειτουργούσε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, αντλώντας στοιχεία μέσα από τις ανεξήγητες δοξασίες του τοτεμισμού και του φετιχισμού. Ιδιαίτερα οι ίδιοι αυτοί μελετητές και ο Μπεγκουέν τόνισαν τον μαγικό ρόλο της παλαιολιθικής τέχνης. Σύμφωνα με την άποψη αυτή ο παλαιολιθικός κυνηγός-ζωγράφος προσπαθούσε με την παράσταση των γραπτών μορφών πάνω στις παρειές των σπηλαίων να επηρεάσει την πορεία του κυνηγιού ή την πορεία της αναπαραγωγής των ειδών (μαγεία συμπαθητική και μαγεία της γονιμότητας). Όλες αυτές οι θεωρίες και άλλες ακόμα δευτερεύουσες υποστήριζαν πως η παλαιολιθική τέχνη δεν είχε στοιχεία αφηγηματικά. Η κάθε ζωγραφισμένη ή εγχάρακτη μορφή ήταν ανεξάρτητη και είχε ένα δικό της αυτοτελές νόημα ανάμεσα στις άλλες, που η κάθε μία από αυτές είχε τη δική της ιδιαίτερη αφετηρία και τον δικό της σκοπό. Πιο πρόσφατα όμως, διατυπώθηκε μια άλλη, διαμετρικά αντίθετη, θεωρία για την ερμηνεία της παλαιολιθικής τέχνης, την οποία διατύπωσαν σε ξεχωριστές μελέτες οι Λερουά Γκουράν και Λαμένγκ-Εμπερέρ. Οι μελετητές αυτοί, αδιαφορώντας για τα πορίσματα της εθνολογίας, υποστήριξαν πως οποιαδήποτε ερμηνεία της παλαιολιθικής τέχνης έπρεπε να ξεκινάει από τα ίδια τα παλαιολιθικά έργα και πως η μορφή και η θέση τους, η συχνότητα και η επιμέρους κατάταξή τους μέσα σε ένα γενικότερο συνθετικό σύνολο μπορούσε μονάχα να μας δώσει τη λύση. Υποστήριξαν ακόμα πως η παλαιολιθική τέχνη δεν αποτελείται από αυτοτελείς μορφές που απλώς συμπαρίστανται σε ένα γενικό σύνολο-σύνθεση. Υπάρχουν σκηνές, και όλες οι μορφές των ζώων και των ανθρώπων συμπεριλαμβάνονται στην τελική σύνθεση, γιατί ακριβώς όλες μαζί θέλουν να διατυπώσουν την άποψη του παλαιολιθικού καλλιτέχνη. Προχωρώντας με αυτόν τον τρόπο, οι δύο Γάλλοι μελετητές θέλησαν να αποκρυπτογραφήσουν απόλυτα τις μορφές της παλαιολιθικής σπηλαίας τέχνης και υποστήριξαν πως τα ζώα των βραχογραφιών συμβολίζουν ανθρώπινες μορφές (άλογα = άνδρες, βίσονες = γυναίκες). Συμφώνησαν ακόμα, πως τα σπήλαια είναι χωρισμένα σε ζώνες, μέσα στις οποίες γίνονται οι βραχογραφίες κάθε φορά με μια καθορισμένη οργάνωση και έναν θεματικό προσδιορισμό και πως τα σπήλαια είναι οργανωμένα παλαιολιθικά ιερά. Η π.ε. στην Ελλάδα. Η π.ε. στην Ελλάδα αντιπροσωπεύεται προς το παρόν μόνο από τα λίθινα εργαλεία που βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές της ηπειρωτικής χώρας. Λίγα είναι τα λείψανα των ζώων και των ανθρώπων (Κοζάνη, Γρεβενά, περιοχή της Λάρισας, Χαλκιδική). Σπουδαιότερο από αυτά τα παλαιολιθικά ευρήματα είναι ασφαλώς το κρανίο του Νεάντερταλ, που βρέθηκε απολιθωμένο στο σπήλαιο των Πετραλώνων στη Χαλκιδική και χρονολογείται στα τέλη της τελευταίας μεσοπαγετωνικής περιόδου (75.000 π.Χ.). Σε μια τοπογραφική κατάταξη του παλαιολιθικού εργαλειακού υλικού της Ελλάδας θα μπορούσε κανείς να διατυπώσει το παρακάτω σχήμα κατά σειρά παλαιότητας των ευρημάτων. Παλιόκαστρο Σιάτιστας: χειροπέλεκυς αχελλαίου τύπου. Μεγαλόπολη: χειροπέλεκυς αχελλαίου τύπου. Θεσσαλία: εργαλεία της μέσης παλαιολιθικής περιόδου στις όχθες του Πηνειού. Ήπειρος (Λούρος): εργαλεία της μέσης π.ε. Πελοπόννησος: εργαλεία της μέσης π.ε. Σπήλαιο Σεϊντί Κωπαΐδας: εργαλεία νεότερης π.ε. Πολλά εργαλεία νεώτερης π.ε. βρέθηκαν επίσης στην Ήπειρο και πολύ λίγα στη Θεσσαλία. Ωστόσο, τα τελευταία είναι τα σημαντικότερα. Δεν βρέθηκε στην Ελλάδα κάτι άλλο που να μπορεί να μας μιλήσει για την π.ε. του τόπου αυτού. Οι ενδείξεις είναι πολλές. Ότι έζησε ο άνθρωπος στον χώρο αυτό από την εποχή του αχελλαίου πολιτισμού φαίνεται βέβαιο, αλλά για την ώρα καμιά κατοικία του απώτερου αυτού προγόνου μας δεν εντοπίστηκε, που να μας δίνει σαφείς πληροφορίες για την παλαιολιθική ζωή στην Ελλάδα. Στη ζωγραφική της παλαιολιθικής εποχής καθώς και ορισμένων πρωτόγονων λαών, οι αξίες της επιφάνειας τονίζονται ή απορρίπτονται με τη χρήση φωτεινών και σκοτεινών κηλίδων ή σημείων συνήθως χαρακτών. Ιδιαίτερα αξιόλογη ζωγραφική του είδους είναι εκείνη των γηγενών Αυστραλών, που ζωγραφίζουν συχνά σε φλοιό ευκαλύπτου, όπως στο σχέδιο που εικονίζεται εδώ. (Μουσείο Πιγκορίνι, Ρώμη). Λεπτομέρεια από βραχογραφίες παλαιολιθικής εποχής (φωτ. ΑΠΕ). Αγαλματίδιο της ανώτερης παλαιολιθικής εποχής (Μουσείο Επιστημών, Λένινγκραντ) Ομάδα αρχαιολόγων μεταφέρει ξύλινο κιβώτιο που περιέχει μεταξύ άλλων ευρημάτων, και ανθρώπινο κρανίο, που χρονολογείται περίπου στο 14.500 π.Χ. (νεότερη παλαιολιθική περίοδος) (φωτ. ΑΠΕ). Παλαιολιθικά και μερικά νεολιθικά ευρήματα, που βρέθηκαν σε υψίπεδο της δυτικής Αφρικής. Βρίσκονται στο Μουσείο του Ανθρώπου του Παριπού, όπου υπάρχει πλουσιότατη συλλογή ευρημάτων της παλαιολιθικής εποχής, κυρίως πρωτόγονα εργαλεία και όπλα, όλα σχεδόν αφρικανικής προέλευσης. Παλαιολιθική τέχνη. Αμυγδαλόσχημο εργαλείο της Αμπεβίλ (Μουσείο Παλαιοντολογίας, Ρώμη). Έλληνες Αρχαιολόγοι εξετάζουν ίχνη παλαιολιθικής εποχής στο σπήλαιο της Θεόπετρους, στη Θεσσαλία. (φωτ. ΑΠΕ).